Ϸվ

Κοινωνική ασφάλιση σε άλλα κράτη μέλη της ΕΕ

Ο συντονισμός των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης διευκολύνει την ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων εντός της ΕΕ. Μετά από μια θεμελιώδη μεταρρύθμιση της νομοθεσίας στον τομέα αυτό, το 2010, η Επιτροπή συμπεριέλαβε το 2016 προτάσεις στη δέσμη μέτρων της για την εργασιακή κινητικότητα προκειμένου να μεταρρυθμίσει περαιτέρω το σύστημα και να το προσαρμόσει στη σύγχρονη οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα τηςΕΕ.

Νομική βάση

Άρθρα48 και 352 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Στόχοι

Η βασική αρχή που διατυπώνεται στη Συνθήκη της Ρώμης είναι η άρση των εμποδίων στην ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων μεταξύ των κρατών μελών (2.1.5). Ο συντονισμός της κοινωνικής ασφάλισης στοχεύει στο να διασφαλίσει ότι οι πολίτες της ΕΕ που εργάζονται και διαμένουν σε άλλο κράτος μέλος από το κράτος καταγωγής τους δεν θα στερούνται ορισμένα ή όλα τα κοινωνικά τους δικαιώματα.

Επιτεύγματα

Το 1958, το Συμβούλιο θέσπισε δύο κανονισμούς σχετικά με την κοινωνική ασφάλιση των διακινούμενων εργαζομένων, που αντικαταστάθηκαν ακολούθως από τον . Οι πολίτες της Ισλανδίας, του Λιχτενστάιν και της Νορβηγίας καλύπτονται επίσης μέσω της συμφωνίας του Ευρωπαϊκού Οικονομικού Χώρου (ΕΟΧ), ενώ οι πολίτες της Ελβετίας καλύπτονται μέσω της συμφωνίας ΕΕ-Ελβετίας. Μετά το Brexit, τα δικαιώματα των προσώπων που καλύπτονται από τη συμφωνία αποχώρησης μεταξύ της ΕΕ και του Ηνωμένου Βασιλείου εξακολουθούν να προστατεύονται. Για τα πρόσωπα που δεν καλύπτονται από τη συμφωνία αποχώρησης, ο συντονισμός της κοινωνικής ασφάλισης ρυθμίζεται από το σχετικό πρωτόκολλο της συμφωνίας εμπορίου και συνεργασίας.

Το 2004, ο (ο συντονιστικός κανονισμός) κατήργησε τον κανονισμό(ΕΟΚ)αριθ.1408/71, μολονότι ο τελευταίος εξακολουθεί να ισχύει για ορισμένες κοινοτικές πράξεις και συμφωνίες στις οποίες η ΕΕ εξακολουθεί να είναι συμβαλλόμενο μέρος. Το 2010 πραγματοποιήθηκε μια σημαντική μεταρρύθμιση του συστήματος με την έκδοση της «δέσμης μέτρων για τον εκσυγχρονισμένο συντονισμό» — και εκτελεστικός .

1. Οι τέσσερις βασικές αρχές

Κάθε κράτος μέλος παραμένει ελεύθερο να σχεδιάζει το σύστημα κοινωνικής ασφάλισής του ανεξάρτητα. Σε γενικές γραμμές, η ασφαλιστική κάλυψη παρέχεται από τη χώρα εργασίας ή, σε περίπτωση ανέργου, από τη χώρα διαμονής. Όταν εμπλέκονται δύο ή περισσότερες χώρες, ο κανονισμός συντονισμού καθορίζει ποια χώρα παρέχει κάλυψη σε πολίτη της ΕΕ. Ο κανονισμός βασίζεται σε τέσσερις βασικές αρχές:

1. Ίση μεταχείριση (άρθρα 4 και 5)

Οι μισθωτοί και οι αυτοαπασχολούμενοι που είναι πολίτες άλλου κράτους μέλους έχουν τα ίδια δικαιώματα και υποχρεώσεις με τους πολίτες του κράτους υποδοχής. Το δικαίωμα στην ίση μεταχείριση ισχύει άνευ όρων για οποιονδήποτε μισθωτό ή ελεύθερο επαγγελματία από άλλο κράτος μέλος, ο οποίος έχει διαμείνει στο κράτος υποδοχής για ορισμένη χρονική περίοδο.

2. Συνυπολογισμός (άρθρο 6)

Η αρχή αυτή εγγυάται ότι οι προηγούμενες περίοδοι ασφάλισης, εργασίας ή διαμονής σε άλλες χώρες λαμβάνονται υπόψη στον υπολογισμό των παροχών. Εάν, για παράδειγμα, η εθνική νομοθεσία απαιτεί από τους εργαζόμενους να έχουν ασφαλιστεί ή εργαστεί για ορισμένη χρονική περίοδο πριν αποκτήσουν δικαίωμα για ορισμένες παροχές, η αρχή του συνυπολογισμού προβλέπει ότι το αρμόδιο κράτος μέλος οφείλει να συνυπολογίσει τις περιόδους ασφάλισης και απασχόλησης σε άλλο κράτος μέλος.

3. Αρχή ενός μόνο εφαρμοστέου δικαίου (άρθρο 10 και άρθρο 11 παράγραφος1)

Η συγκεκριμένη αρχή αποτρέπει από την απόκτηση αθέμιτου πλεονεκτήματος λόγω του δικαιώματος στην ελεύθερη κυκλοφορία. Κάθε δικαιούχος καλύπτεται από τη νομοθεσία μόνο μίας χώρας και καταβάλλει εισφορές σε αυτή τη χώρα μόνο.

4. Αρχή του εξαγώγιμου (άρθρο 7)

Η αρχή αυτή προβλέπει ότι οι παροχές κοινωνικής ασφάλισης μπορούν να καταβάλλονται σε ολόκληρη την ΕΕ και απαγορεύει στα κράτη μέλη την καταβολή παροχών μόνον στα άτομα που διαμένουν στην επικράτειά τους. Ωστόσο, αυτό δεν ισχύει για όλες τις παροχές κοινωνικής ασφάλισης, δεδομένου ότι ισχύουν ειδικοί κανόνες, για παράδειγμα, για τις παροχές ανεργίας.

2. Καλυπτόμενα πρόσωπα

Αρχικά, ο κανονισμός (ΕΟΚ)αριθ.1408/71 κάλυπτε μόνον τους μισθωτούς, αλλά το 1982 το πεδίο εφαρμογής του επεκτάθηκε, ώστε να συμπεριληφθούν και οι αυτοαπασχολούμενοι. Ο κανονισμός κάλυπτε επίσης τα μέλη της οικογένειας των μισθωτών και των αυτοαπασχολούμενων και τα εξαρτώμενα από αυτούς πρόσωπα, καθώς και τους απάτριδες και τους πρόσφυγες. Το πεδίο εφαρμογής επεκτάθηκε προοδευτικά: το 1998 για να τεθούν οι δημόσιοι υπάλληλοι σε ισότιμη βάση με τον υπόλοιπο πληθυσμό όσον αφορά τα γενικά συνταξιοδοτικά δικαιώματα· το 1999 ώστε να συμπεριληφθούν όλοι οι ασφαλιζόμενοι, και ιδιαίτερα οι φοιτητές και άλλα άτομα χωρίς προσοδοφόρα απασχόληση· και το 2003 ώστε να καλυφθούν οι υπήκοοι τρίτων χωρών που διαμένουν νόμιμα στηνΕΕ. Η πιο πρόσφατη νομοθετική πράξη, ο , επέκτεινε την κάλυψη στους υπηκόους τρίτων χωρών που διαμένουν νόμιμα στην ΕΕ και βρίσκονται σε διασυνοριακή κατάσταση καθώς και στα μέλη της οικογένειάς τους και τους επιζώντες αν αυτοί βρίσκονται εντός τηςΕΕ.

Οι διασυνοριακοί εργαζόμενοι, οι οποίοι είναι μισθωτοί ή αυτοαπασχολούμενοι σε ένα κράτος μέλος και διαμένουν σε άλλο κράτος μέλος, στο οποίο επιστρέφουν καθημερινά ή τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα, καλύπτονται επίσης. Οι αποσπασμένοι εργαζόμενοι, ωστόσο, αποτελούν ειδική περίπτωση, καθώς μετατίθενται για προσωρινή εργασία και παραμένουν ασφαλισμένοι από τα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης στο κράτος μέλος προέλευσης για μέγιστη διάρκεια 24μηνών (2.1.13). Στην περίπτωση αυτή, στο κράτος μέλος υποδοχής μπορούν να ληφθούν μόνο παροχές υγειονομικής περίθαλψης σε είδος.

3. Καλυπτόμενες παροχές

Στο άρθρο 3 του κανονισμού (ΕΚ) αριθ.883/2004 απαριθμούνται οι παροχές κοινωνικής ασφάλισης που καλύπτονται:

  1. Ασθένειες
  2. Παροχές μητρότητας και ισοδύναμες παροχές πατρότητας
  3. Παροχές αναπηρίας
  4. Παροχές γήρατος
  5. Παροχές επιζώντων
  6. Παροχές εργατικού ατυχήματος και επαγγελματικών ασθενειών
  7. Επιδόματα θανάτου
  8. Παροχές ανεργίας
  9. Προσυνταξιοδοτικές παροχές
  10. Οικογενειακές παροχές
  11. Ορισμένες ειδικές μη ανταποδοτικού τύπου παροχές σε χρήμα (άρθρο70).

4. Εκσυγχρονισμός του συστήματος

Από το 1971, η νομοθεσία σχετικά με τον συντονισμό των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης τροποποιήθηκε επανειλημμένα για να ληφθούν υπόψη οι εξελίξεις σε επίπεδο ΕΕ, οι αλλαγές στη νομοθεσία σε εθνικό επίπεδο και η νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

1. Ευρωπαϊκή κάρτα ασφάλισης υγείας

Η συγκεκριμένη κάρτα διευκολύνει την πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη σε περίπτωση απροσδόκητης ανάγκης που σχετίζεται με την υγεία κατά τη διάρκεια επίσκεψης σε άλλη χώρα του ΕΟΧ, στην Ελβετία ή το Ηνωμένο Βασίλειο για προσωπικούς ή επαγγελματικούς λόγους. Η πρόσβαση παραχωρείται υπό τους ίδιους όρους και με το ίδιο κόστος όπως και για τους πολίτες που είναι ασφαλισμένοι στη χώρα αυτή. Οι δαπάνες καλύπτονται από το σύστημα κοινωνικής ασφάλισης της χώρας καταγωγής.

2. Δικαιώματα συμπληρωματικής συνταξιοδότησης

Παράλληλα με τα εκ του νόμου συνταξιοδοτικά συστήματα, οι επικουρικές συντάξεις διαδραματίζουν συχνά σημαντικό ρόλο στην εξασφάλιση του βιοτικού επιπέδου των ηλικιωμένων. Η αντιμετωπίζει ορισμένα εμπόδια για τους μετακινούμενους εργαζομένους που αποκτούν τα δικαιώματά τους συμπληρωματικής συνταξιοδότησης όταν μετακινούνται σε άλλο κράτος μέλος.

3. Ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Αρχής Εργασίας (ΕΑΕ).

Όταν ιδρύθηκε η Ευρωπαϊκή Αρχή Εργασίας (ΕΑΕ) τον Ιούλιο του 2019, ανέλαβε τις επιχειρησιακές πτυχές του συντονισμού της κοινωνικής ασφάλισης. Η ΕΑΕ παρέχει επίσης διαμεσολάβηση, μέσω ειδικής επιτροπής διαμεσολάβησης, σε περιπτώσεις διαφορών.

4. Ψηφιοποίηση του συντονισμού των κοινωνικών ασφαλίσεων

Μια διαδικασία μετάβασης από την έντυπη στην ηλεκτρονική ανταλλαγή πληροφοριών ξεκίνησε με την εκσυγχρονισμένη δέσμη συντονισμού και οδήγησε στη δημιουργία του συστήματος ηλεκτρονικής ανταλλαγής πληροφοριών για την κοινωνική ασφάλιση (EESSI). Το σύστημα συνδέει πλέον φορείς κοινωνικής ασφάλισης σε 32 χώρες — τα27 κράτη μέλη της ΕΕ συν την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν, τη Νορβηγία, την Ελβετία και το Ηνωμένο Βασίλειο.

Τον Σεπτέμβριο του 2023, η Επιτροπή παρουσίασε . Η ανακοίνωση παρουσιάζει διάφορα έργα στον τομέα της ψηφιοποίησης, συμπεριλαμβανομένου του πιλοτικού σχεδίου για το ευρωπαϊκό διαβατήριο κοινωνικής ασφάλισης (ESSPASS). Το έργο ESSPASS επικεντρώνεται στην ψηφιοποίηση της διαδικασίας αίτησης και παραλαβής εγγράφων που αποδεικνύουν την κατάσταση κοινωνικής ασφάλισης, καθώς και στην επαλήθευση σε πραγματικό χρόνο των εν λόγω εγγράφων. Αυτό θα επιτρέψει στους φορείς κοινωνικής ασφάλισης, τις επιθεωρήσεις εργασίας, τους παρόχους υγειονομικής περίθαλψης και άλλους σχετικούς φορείς να επαληθεύουν αμέσως τα έγγραφα σε ολόκληρη την Ευρώπη.

5. Διαρκής μεταρρύθμιση

Η Επιτροπή πρότεινε την στο πλαίσιο της δέσμης μέτρων για την κινητικότητα του εργατικού δυναμικού τον Δεκέμβριο του 2016.

Στόχος της αναθεώρησης είναι να εξασφαλιστεί η δικαιοσύνη μέσω της στενότερης σύνδεσης της καταβολής των παροχών προς το κράτος μέλος που συγκεντρώνει τις εισφορές κοινωνικής ασφάλισης. Επίσης, παρέχει στις εθνικές αρχές καλύτερα εργαλεία για την επαλήθευση του καθεστώτος κοινωνικής ασφάλισης των αποσπασμένων εργαζομένων με σκοπό την αντιμετώπιση των αθέμιτων πρακτικών και των καταχρήσεων. Οι κύριες αλλαγές αφορούν τις παροχές ανεργίας, τις παροχές μακροχρόνιας φροντίδας, τις οικογενειακές παροχές και τους κανόνες σχετικά με τους οικονομικά μη ενεργούς πολίτες (2.1.5). Οι διοργανικές διαπραγματεύσεις για την πρόταση δεν έχουν μέχρι στιγμής καταλήξει σε συμφωνία.

Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

Το Κοινοβούλιο έχει επιδείξει πάντοτε έντονο ενδιαφέρον για τα προβλήματα των διακινούμενων εργαζομένων, των διασυνοριακών εργαζομένων, των αυτοαπασχολούμενων και των πολιτών τρίτων χωρών που εργάζονται σε κράτη μέλη διαφορετικά από τα κράτη μέλη υποδοχής. Το Κοινοβούλιο έχει αποδοκιμάσει σε διάφορες περιστάσεις το γεγονός ότι εξακολουθούν να υφίστανται εμπόδια στην πλήρως ελεύθερη κυκλοφορία και έχει ζητήσει από το Συμβούλιο να εγκρίνει προτάσεις με σκοπό την επέκταση του πεδίου εφαρμογής του συντονισμού κοινωνικής ασφάλισης ώστε να καλύπτει την πρόωρη συνταξιοδότηση, την επέκταση του δικαιώματος των ανέργων στη λήψη επιδόματος ανεργίας σε άλλο κράτος μέλος και τη διεύρυνση του πεδίου εφαρμογής της νομοθεσίας ώστε να περιληφθούν όλα τα ασφαλισμένα πρόσωπα. Τα περισσότερα από αυτά τα αιτήματα ικανοποιήθηκαν μέσω της τελικής έγκρισης του κανονισμού (ΕΚ) αριθ.883/2004 ή συμπεριλαμβάνονται στις πρόσφατες προτάσεις της Επιτροπής για την επανεξέταση του κανονισμού.

Σε κάποια ψηφίσματά του (της , της , και της ), το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει επιστήσει την προσοχή σε συγκεκριμένες δυσκολίες στον τομέα αυτόν, όπως είναι η περίπτωση των αυτοαπασχολούμενων, των εργαζομένων με συμβάσεις προσωρινής ή μερικής απασχόλησης, των εργαζομένων στην ψηφιακή οικονομία και των εποχιακών εργαζομένων. Κάλεσε επίσης την Επιτροπή να επανεξετάσει τη νομοθεσία και να παρακολουθεί την εφαρμογή και τον συντονισμό των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης, ώστε να διασφαλίζεται ο σεβασμός των δικαιωμάτων των πολιτών και η αποτελεσματική λειτουργία της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού στην ΕΕ.

Μετά την έξαρση της πανδημίας COVID-19 και τις σοβαρές επιπτώσεις στους διασυνοριακούς, μεθοριακούς, αποσπασμένους και εποχικούς εργαζομένους, το Κοινοβούλιο ενέκρινε ψήφισμα στις 19 Ιουνίου 2020 σχετικά με την . Το ψήφισμα εφιστά την προσοχή στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι εργαζόμενοι αυτοί: Προβλήματα με την πρόσβαση σε επαρκή κοινωνική προστασία και δικαιώματα ασφάλισης λόγω δυσκολιών συντονισμού μεταξύ των φορέων κοινωνικής ασφάλισης των κρατών μελών· περιορισμοί στην επιλεξιμότητα για προσωρινά μέτρα στήριξης, όπως συστήματα μειωμένου ωραρίου εργασίας, προσαρμοσμένα επιδόματα ανεργίας και μέτρα για τη διευκόλυνση της εργασίας από το σπίτι· και νομική αβεβαιότητα όσον αφορά τα εφαρμοστέα καθεστώτα κοινωνικής ασφάλισης και φορολογίας.

Στις 20Μαΐου2021 το Κοινοβούλιο ενέκρινε . Στο ψήφισμα τονίζεται ότι η έλλειψη πρόσβασης στα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης είναι συχνά αποτέλεσμα καταχρηστικών μορφών άτυπης απασχόλησης. Τονίζεται επίσης η ανάγκη πλήρους ψηφιοποίησης των διαδικασιών που αφορούν την κινητικότητα του εργατικού δυναμικού και την απόσπαση εργαζομένων, προκειμένου να βελτιωθεί η παροχή και η ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ των εθνικών αρχών και να καταστεί δυνατή η αποτελεσματική επιβολή, η δυνατότητα μεταφοράς και η ιχνηλασιμότητα των δικαιωμάτων των εργαζομένων.

Στο , το Κοινοβούλιο τόνισε εκ νέου την ανάγκη για ένα πανευρωπαϊκό ψηφιακό μέσο για τους μετακινούμενους εργαζομένους, το οποίο θα διευκολύνει τον εντοπισμό και τη διεκδίκηση των εισφορών και των παροχών κοινωνικής ασφάλισης για τους εργαζομένους και, ταυτόχρονα, θα βελτιώσει την επιβολή των κανόνων της ΕΕ για την κινητικότητα του εργατικού δυναμικού και τον συντονισμό των συστημάτων κοινωνικής ασφάλισης. Το Κοινοβούλιο ενέκρινε επίσης για τη διασφάλιση της κινητικότητας του εργατικού δυναμικού και της επιβολής του δικαίου της ΕΕ.

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το θέμα αυτό, επισκεφθείτε τον ιστότοπο της επιτροπής Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων του Κοινοβουλίου.

Victor Manuel Martinez Garzon / Monika Makay