Prawa człowieka
Wstosunkach zewnętrznych Unia Europejska angażuje się we wspieranie demokracji ipraw człowieka zgodnie zzasadami wolności, demokracji oraz poszanowania praw człowieka, podstawowych wolności ipaństwa prawnego, które leżą ujej podstaw. UE dąży do uwzględnienia problematyki praw człowieka we wszystkich swoich strategiach politycznych iprogramach, akażdemu działaniu przypisuje inny instrument polityki wzakresie praw człowieka, wtym finansowanie poszczególnych projektów zinstrumentów finansowych UE.
Podstawa prawna
- Artykuł2 Traktatu oUnii Europejskiej (TUE): wartości UE. UE opiera się na wartościach „poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, wtym praw osób należących do mniejszości”;
- Artykuł3 TUE: cele UE. W„stosunkach zewnętrznych” UE przyczynia się „do wyeliminowania ubóstwa oraz do ochrony praw człowieka, wszczególności praw dziecka, atakże do ścisłego przestrzegania irozwoju prawa międzynarodowego, wszczególności zasad Karty Narodów Zjednoczonych”;
- Artykuł6 TUE: Karta praw podstawowych ieuropejska konwencja praw człowieka. Mimo że Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (art.6 ust.1) wyraźnie odnosi się jedynie do wdrażania prawa Unii, instytucje, organy ipaństwa członkowskie UE muszą przestrzegać postanowień karty również wstosunkach zewnętrznych UE. Postanowienia karty są wiążące także dla krajów przystępujących do UE. Artykuł 6 ust. 2 zobowiązuje UE do przystąpienia do europejskiej konwencji praw człowieka (4.1.2);
- Artykuł21 TUE: zasady leżące upodstaw działań zewnętrznych Unii. Do zasad tych należą demokracja, państwo prawne, powszechność iniepodzielność praw człowieka ipodstawowych wolności, poszanowanie godności ludzkiej, zasad równości isolidarności oraz poszanowanie zasad Karty Narodów Zjednoczonych z1945r. iprawa międzynarodowego. Wart.21 UE ustanawia zasadę „niepodzielności praw człowieka ipodstawowych wolności”, zobowiązując się do traktowania praw gospodarczych ispołecznych na równi zprawami obywatelskimi ipolitycznymi;
- Artykuł205 Traktatu ofunkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE): postanowienia ogólne dotyczące działań zewnętrznych Unii. Artykuł ten stanowi, że działania UE na arenie międzynarodowej są oparte na zasadach określonych wart.21 TUE.
Polityka UE wdziedzinie praw człowieka
W2012r. Rada przyjęła , wraz zplanem działania służącym wykonaniu tych ram. Określono wnich zasady, cele ipriorytety na rzecz zwiększenia skuteczności ispójności polityki UE na następne 10 lat. Do wspomnianych zasad należy między innymi włączanie praw człowieka do głównego nurtu wszystkich dziedzin polityki UE (jako motyw przewodni), również wtedy gdy obszary polityki wewnętrznej izewnętrznej pokrywają się, oraz przyjęcie bardziej zindywidualizowanego podejścia. W związku z wnioskiem Komisji oraz Wiceprzewodniczącego i Wysokiego Przedstawiciela Unii do spraw zagranicznych i polityki bezpieczeństwa Rada przyjęła w listopadzie 2020 r. trzeci . Określono w nim ambicje i priorytety UE na lata 2020–2024, których centralnym punktem jest pięć głównych obszarów działania:
- ochrona iwzmacnianie pozycji jednostek;
- tworzenie odpornych, integracyjnych i demokratycznych społeczeństw;
- propagowanie światowego systemu praw człowieka idemokracji;
- nowe technologie: wykorzystywanie możliwości istawianie czoła wyzwaniom;
- osiąganie celów dzięki współpracy.
Rada przyjęła serię . Zawierają one praktyczne wskazówki dla delegatur UE na całym świecie dotyczące:
- działań przeciwko karze śmierci,
- dialogu poświęconego prawom człowieka,
- praw dziecka,
- przeciwdziałania torturom iinnemu okrutnemu traktowaniu,
- ochrony dzieci wsytuacjach konfliktów zbrojnych,
- ochrony obrońców praw człowieka,
- przestrzegania międzynarodowego prawa humanitarnego,
- przeciwdziałania przemocy wobec kobiet idziewcząt,
- propagowania wolności religii iprzekonań,
- ochrona praw lesbijek, gejów, osób biseksualnych, transpłciowych iinterseksualnych,
- propagowania wolności wypowiedzi winternecie ipoza nim,
- niedyskryminacji wdziałaniach zewnętrznych,
- bezpiecznej wody pitnej iurządzeń sanitarnych.
Krajowe strategie UE w zakresie praw człowieka i demokracji opierają się na podejściu oddolnym, mającym na celu zintegrowanie wytycznych i priorytetów UE w zakresie praw człowieka w jeden spójny dokument polityczny. Są one dostosowane do każdego kraju i wyznaczają cele na okres trzech lat.
UE regularnie uwzględnia tematykę praw człowieka wdialogu politycznym zpaństwami spoza UE iorganizacjami regionalnymi. Prowadzi także dialog ikonsultacje zokoło 60 państwami poświęcone konkretnie prawom człowieka.
Dwustronne umowy handlowe oraz różnorodne umowy ostowarzyszeniu iwspółpracy między UE apaństwami spoza UE lub organizacjami regionalnymi zawierają klauzulę praw człowieka definiującą poszanowanie praw człowieka jako „istotny element” tych umów. Niniejsza klauzula służy jako punkt dostępu do zaangażowania i dialogu, ale także jako podstawa do zastosowania odpowiednich środków, takich jak ograniczenie lub zawieszenie współpracy w przypadku poważnych naruszeń praw człowieka i zasad demokracji. Zachęty do ratyfikacji i wdrażania konwencji dotyczących praw człowieka i praw pracowniczych przewidziano wpreferencyjnych systemach handlowych UE dla krajów rozwijających się (5.2.3).
Dla krajów objętych procesem rozszerzenia wprowadzono rygorystyczny mechanizm warunkowości (5.5.1). Przed przystąpieniem do UE kraje te muszą rozwinąć stabilne instytucje gwarantujące demokrację, praworządność, prawa człowieka oraz poszanowanie i ochronę mniejszości, który to proces jest aktywnie wspierany przez UE. Europejska polityka sąsiedztwa (5.5.5) opiera się również na wspólnych wartościach demokracji, praworządności i poszanowania praw człowieka. UE wspiera kraje partnerskie w realizacji reform i stosuje podejście „więcej za więcej” (więcej integracji i pieniędzy w zamian za postępy).
Unijne misje obserwacji wyborów także służą poprawie sytuacji wzakresie praw człowieka, ponieważ zniechęcają do zastraszania iprzemocy podczas wyborów oraz wzmacniają instytucje demokratyczne.
UE wspiera prawa człowieka, biorąc udział wwielostronnych forach, takich jak Trzeci Komitet Zgromadzenia Ogólnego ONZ, Rada Praw Człowieka ONZ, Organizacja Bezpieczeństwa iWspółpracy wEuropie czy Rada Europy. UE wspiera także czynnie międzynarodowy wymiar sprawiedliwości, na przykład za pośrednictwem Międzynarodowego Trybunału Karnego.
Program tematyczny na rzecz praw człowieka i demokracji w ramach , dysponujący budżetem w wysokości 1,511 mld EUR przyznanym na okres 2021–2027, głównie wspiera i chroni podmioty społeczeństwa obywatelskiego, które promują prawa człowieka i demokrację. Istotną cechą tego instrumentu jest to, że nie jest konieczna zgoda rządu kraju partnerskiego. Ponadto UE zobowiązała się do stopniowego włączania podejścia opartego na prawach do wszystkich programów rozwoju woparciu ozestaw narzędzi opracowany przez Komisję w2014r. i
W grudniu 2020 r. Rada przyjęła . Umożliwia ono UE ukierunkowanie działań na osoby fizyczne, podmioty i organy – w tym podmioty państwowe i niepaństwowe – odpowiedzialne za poważne pogwałcenia i naruszenia praw człowieka na całym świecie, zaangażowane w takie pogwałcenia i naruszenia lub z nimi powiązane. 22 marca 2024 r., w świetle trwającej rosyjskiej wojny napastniczej przeciwko Ukrainie i śmierci Aleksieja Nawalnego, Rada nałożyła . Od kwietnia 2024 r. Rada nałożyła .
W świetle coraz liczniejszych dowodów i wiedzy na temat naruszeń praw człowieka, do których dochodzi w globalnych łańcuchach wartości, od lutego 2022 r. prawodawcy UE pracują nad dyrektywą w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju. Dyrektywa zobowiąże prawnie przedsiębiorstwa, by identyfikowały niekorzystne skutki ich działalności dla praw człowieka i środowiska oraz w razie potrzeby im zapobiegały, eliminowały je lub łagodziły. Dyrektywa Dzٲła formalnie przyjęta przez Parlament iRadę.
ܱłԾą Dzٲł zatwierdzony przez Komisję Handlu Międzynarodowego oraz Komisję Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów Parlamentu i oczekuje na formalne przyjęcie przez współprawodawców UE.
– opracowywane przez Wiceprzewodniczącego Komisji i Wysokiego Przedstawiciela Unii do Spraw Zagranicznych iPolityki Bezpieczeństwa iprzyjmowane przez Radę – zawiera przegląd sytuacji wzakresie praw człowieka na świecie, atakże zarys działań UE wdanym roku.
Podmioty uczestniczące
Rada Europejska określa strategiczne interesy UE iogólne wytyczne wspólnej polityki zagranicznej ibezpieczeństwa (WPZiB) (5.1.1).
Rada do Spraw Zagranicznych zasadniczo zajmuje się kwestiami dotyczącymi praw człowieka związanymi zWPZiB lub polityką handlową irozwojową UE. Wskład Grupy Roboczej ds.Praw Człowieka wRadzie, która prowadzi prace przygotowawcze do dyskusji idecyzji na wysokim szczeblu wzakresie praw człowieka, wchodzą eksperci wdziedzinie praw człowieka zpaństw członkowskich oraz przedstawiciele Europejskiej Służby Działań Zewnętrznych (ESDZ) iKomisji.
Każda delegatura UE ma „punkt kontaktowy” ds. praw człowieka. Delegatury UE odgrywają kluczową rolę wopracowywaniu iwdrażaniu strategii poszczególnych krajów wzakresie praw człowieka idemokracji, przygotowywaniu dialogu na temat praw człowieka, nawiązywaniu współpracy zobrońcami praw człowieka ispołeczeństwem obywatelskim oraz określaniu priorytetów unijnej pomocy finansowej.
Komisja negocjuje umowy międzynarodowe, nadzoruje proces rozszerzenia ipolitykę sąsiedztwa, atakże zarządza programami na rzecz rozwoju iinstrumentami finansowymi (wścisłej współpracy zESDZ).
Rolą Specjalnego Przedstawiciela UE ds.Praw Człowieka jest poprawa skuteczności iwidoczności polityki UE wdziedzinie praw człowieka. Specjalny Przedstawiciel ma szeroki ielastyczny zakres uprawnień iściśle współpracuje zESDZ. Od 1 marca 2024r. funkcję tę pełni Olof Skoog.
Parlament Europejski przyczynia się do kształtowania strategii politycznych UE imonitoruje pracę innych instytucji unijnych.
Na mocy art.207 i218 TFUE wejście wżycie większości umów międzynarodowych wymaga zgody Parlamentu. Na przykład w2011r. Parlament zablokował wykonanie protokołu wsprawie wyrobów włókienniczych do umowy opartnerstwie iwspółpracy pomiędzy UE iUzbekistanem, głównie ze względu na kwestie dotyczące pracy dzieci. Wyraził zgodę dopiero w2016r., po tym jak nastąpiła znaczna poprawa sytuacji wzakresie pracy dzieci ipracy przymusowej.
Zgodnie zart.36 TUE Wiceprzewodniczący Komisji i Wysoki Przedstawiciel jest zobowiązany do zasięgania opiniiParlamentu na temat najważniejszych aspektów WPZiB ipodstawowych decyzji związanych ztą polityką, atakże do informowania Parlamentu ozmianach jej dotyczących. Parlament może zadawać pytania lub wydawać zalecenia skierowane do Rady lub Wiceprzewodniczącego Komisji i Wysokiego Przedstawiciela.
Rezolucje Parlamentu mają zwiększać świadomość na temat naruszeń praw człowieka, wspierać obrońców praw człowieka oraz kształtować politykę UE wdziedzinie praw człowieka za pomocą konkretnych wniosków politycznych. Rezolucje mogą być elementem procesu ustawodawczego, następstwem sprawozdań zwłasnej inicjatywy komisji parlamentarnych lub wynikiem debat przeprowadzanych wtrybie pilnym, które najczęściej odbywają się wśrody podczas wszystkich sesji plenarnych wStrasburgu, aby naświetlić kwestię rażących przypadków naruszenia praw człowieka na świecie. Doroczna rezolucja Parlamentu w sprawie praw człowieka idemokracji na świecie oraz polityki Unii Europejskiej wtym zakresie zawiera analizę osiągnięć polityki UE istojących przed nią wyzwań.
Parlamentarna Podkomisja Praw Człowieka (DROI) związana zKomisją Spraw Zagranicznych (AFET) jest odpowiedzialna za kwestie dotyczące demokracji, państwa prawnego, praw człowieka – wtym praw mniejszości – wpaństwach spoza UE oraz zasad prawa międzynarodowego, jak również za zapewnienie spójności między całokształtem polityki zewnętrznej UE ijej polityką wdziedzinie praw człowieka. Podkomisja zajmuje się również bieżącym zarządzaniem sprawami dotyczącymi praw człowieka, ajej delegacje regularnie odwiedzają odnośne państwa i instytucje. Podkomisja monitoruje działania następcze w związku z rezolucjami Parlamentu w trybie pilnym oraz prowadzi częste wymiany poglądów z ESDZ na temat rozmów UE dotyczących praw człowieka.
Kwestiami zzakresu praw człowieka wstosunkach zewnętrznych UE zajmują się także następujące komisje: Komisja Spraw Zagranicznych (AFET), Komisja Handlu Międzynarodowego (INTA), Komisja Rozwoju (DEVE) iKomisja Praw Kobiet iRównouprawnienia (FEMM). Prawa człowieka są również istotnym elementem prac stałych delegacji Parlamentu, które nawiązują kontakty zparlamentami państw trzecich – dwustronnie oraz wramach zgromadzeń parlamentarnych.
Dzięki uprawnieniom budżetowym (na mocy art.14 TUE iart.310 ust.1 TFUE) Parlament ma prawo głosu wkwestii przydziału środków dla Globalnego Wymiaru Europy oraz innych instrumentów finansowych wykorzystywanych wcelu krzewienia praw człowieka. Ponadto Parlament jest współprawodawcą wodniesieniu do instrumentów finansowania zewnętrznego.
Co roku Parlament Europejski przyznaje działaczom na rzecz praw człowieka na świecie Nagrodę im.Sacharowa za wolność myśli. 19 października 2023 r. Nagroda im. Sacharowa za 2023 r. Dzٲła przyznana Jinie Mahsie Amini i irańskiemu ruchowi „Kobieta, Życie, Wolność”. W 2022 r. laureatami zostali odważni obywatele Ukrainy, reprezentowani przez prezydenta, wybranych przywódców i społeczeństwo obywatelskie. Prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski zabrał głos za pośrednictwem łącza wideo podczas ceremonii wręczenia nagrody 14 grudnia 2022 r. w Strasburgu. W 2021 roku Nagrodę im. Sacharowa otrzymał Aleksiej Nawalny, najbardziej prominentny rosyjski opozycjonista, znany ze swojej walki z korupcją i łamaniem praw człowieka. Nawalny zmarł 16 lutego 2024 r., a przewodnicząca Parlamentu Europejskiego Roberta Metsola złożyła hołd jego odważnej walce, która będzie rozbrzmiewać jeszcze przez wiele pokoleń. Wśród poprzednich laureatów nagrody znaleźli się Nelson Mandela, Malala Yousafzai, Raif Badawi i demokratyczna opozycja na Białorusi. Parlament utworzył Sieć Laureatów Nagrody im.Sacharowa wcelu wspierania laureatów tej nagrody, ułatwienia kontaktów pomiędzy nimi oraz zachęcania do wspólnych działań.
Parlament promuje prawa człowieka wszerzej pojętych działaniach na rzecz wspierania demokracji, które obejmują obserwację wyborów, działania przed wyborami ipo nich, budowanie zdolności parlamentów, mediację idialog (5.4.2).
Przewodnicząca Parlamentu czynnie wspiera prawa człowieka wswoich oświadczeniach ipismach oraz omawia kwestie praw człowieka podczas spotkań zważnymi podmiotami.
Rasma Kaskina