Ϸվ

Πολιτική για την έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη

Η πολιτική της ΕΕ για την έρευνα και την τεχνολογική ανάπτυξη (Ε&ΤΑ) αποτελεί εξαρχής σημαντικό τομέα της ευρωπαϊκής νομοθεσίας, επεκτάθηκε δε τη δεκαετία του 1980 με ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα-πλαίσιο για την έρευνα. Το 2014, το μεγαλύτερο μέρος της χρηματοδότησης της έρευνας από την ΕΕ ενέπιπτε στο πλαίσιο του προγράμματος «Ορίζων 2020», το οποίο κάλυπτε την περίοδο 2014-2020 και αποσκοπούσε στη διασφάλιση της παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας της ΕΕ. Το «Ορίζων Ευρώπη», που είναι το τρέχον πρόγραμμα έρευνας και καινοτομίας της ΕΕ, δρομολογήθηκε το 2021 για την περίοδο 2021-2027.

Νομική βάση

Άρθρα 179 έως 190 της (ΣΕΕ).

Στόχοι

Στόχος της πολιτικής Ε & ΤΑ της ΕΕ είναι η τόνωση της παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας της βιομηχανίας της ΕΕ. Το άρθρο 179 ΣΛΕΕ ορίζει ότι «η Ένωση έχει ως στόχο να ενισχύσει τις επιστημονικές και τεχνολογικές της βάσεις, με τη δημιουργία ευρωπαϊκού χώρου έρευνας στον οποίο οι ερευνητές, οι επιστημονικές γνώσεις και οι τεχνολογίες κυκλοφορούν ελεύθερα».

Επιτεύγματα

A. Προγράμματα-πλαίσιο για την έρευνα

Το πρώτο πρόγραμμα-πλαίσιο (ΠΠ) θεσπίστηκε το 1983 και κατά τις δεκαετίες που ακολούθησαν, τα διαδοχικά ΠΠ παρείχαν χρηματοδοτική στήριξη για την εφαρμογή των ενωσιακών πολιτικών για την έρευνα και καινοτομία (Ε&Κ). Ο σκοπός τους έχει εξελιχθεί από την υποστήριξη της διασυνοριακής συνεργασίας στον τομέα της έρευνας και της τεχνολογίας, στην ενθάρρυνση ενός πραγματικά ευρωπαϊκού συντονισμού των δραστηριοτήτων και πολιτικών. Σήμερα, το ένατο ΠΠ που εκτείνεται από το 2021 έως το 2027 είναι το μεγαλύτερο και πλέον φιλόδοξο έως τώρα, με προϋπολογισμό που ανέρχεται σε περισσότερα από 93δισεκατομμύρια ευρώ. Επιπλέον, ευκαιρίες στον τομέα της έρευνας παρέχουν η πολιτική συνοχής και άλλα ενωσιακά προγράμματα, όπως τα Ευρωπαϊκά Διαρθρωτικά και Επενδυτικά Ταμεία, τα προγράμματα, Erasmus+ και LIFE, ο μηχανισμός «Συνδέοντας την Ευρώπη» και τα προγράμματα της ΕΕ για την υγεία.

B. (Διεθνής) συντονισμός και συνεργασία

Το πρόγραμμα ERA-NET (European Research Area Net) δρομολογήθηκε το 2002 για να υποστηρίξει τον συντονισμό και τη συνεργασία μεταξύ ερευνητικών προγραμμάτων σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο καθώς επίσης και προγραμμάτων που υλοποιούνται στα κράτη μέλη και σε συνδεδεμένες χώρες μέσω δικτύωσης, μέσω κοινών δραστηριοτήτων και του «αμοιβαίου ανοίγματος» των προγραμμάτων. Στο ίδιο πνεύμα, η ΕΕ χρηματοδοτεί το (Ευρωπαϊκή συνεργασία στον τομέα της επιστήμης και της τεχνολογίας), το οποίο έχει σχεδιαστεί για να συμβάλει στη δημιουργία ερευνητικών δικτύων συνεργασίας μεταξύ επιστημόνων σε ολόκληρη την Ευρώπη (και διεθνώς).

Το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη» αποτελεί το βασικό εργαλείο της Ευρώπης για τη του 2021, η οποία αποσκοπεί στη διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος έρευνας και καινοτομίας με βάση κανόνες και αξίες, καθώς και στη διασφάλιση αμοιβαιότητας και ίσων όρων ανταγωνισμού σε όλους τους τομείς συνεργασίας. Στο πλαίσιο της συνολικής προσέγγισης και προκειμένου να ενισχυθεί η ασφάλεια της έρευνας σε ένα μετασχηματισμένο διεθνές πλαίσιο, το 2022 η Επιτροπή δημοσίευσε μία .

C. Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Καινοτομίας και Τεχνολογίας

Το (EIT) ιδρύθηκε το 2008 με σκοπό την τόνωση και την επίτευξη της καινοτομίας σε παγκόσμιο επίπεδο, μέσω της δημιουργίας άκρως ολοκληρωμένων (ΚΓΚ). Οι ΚΓΚ συγκεντρώνουν παράγοντες της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, της έρευνας, των επιχειρήσεων και των επενδυτών, δημοσίων και μη κερδοσκοπικών οργανισμών με στόχο την παραγωγή καινοτομιών και νέων προτύπων καινοτομίας που μπορούν να αποτελέσουν παράδειγμα προς μίμηση.

Συμμετοχή

Σε ένα τυπικό ενωσιακά χρηματοδοτούμενο έργο συμμετέχουν νομικά πρόσωπα, δηλαδή πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, επιχειρήσεις (μεταξύ άλλων και επιχειρήσεις μικρού και μεσαίου μεγέθους (ΜΜΕ)), και μεμονωμένοι ερευνητές από διάφορα κράτη μέλη, καθώς και από συνδεδεμένες και χώρες εκτός ΕΕ. Η ΕΕ διαθέτει διάφορα μέσα για την επίτευξη των στόχων της στον τομέα της Ε&Κ στο πλαίσιο ειδικών προγραμμάτων, και δη:

  • άμεσες ενέργειες του (ΚΚΕ), οι οποίες χρηματοδοτούνται εξ ολοκλήρου από την ΕΕ·
  • έμμεσες ενέργειες, όπως: i)συνεργατικά ερευνητικά έργα που υλοποιούνται από κοινοπραξίες νομικών προσώπων σε κράτη μέλη, καθώς και σε συνδεδεμένες και τρίτες χώρες· ii)δίκτυα αριστείας – ένα κοινό πρόγραμμα δραστηριοτήτων που εκτελείται από περισσότερους του ενός ερευνητικούς οργανισμούς, με σκοπό την ενοποίηση των δραστηριοτήτων τους σε έναν δεδομένο τομέα· iii)ενέργειες συντονισμού και υποστήριξης· iv)μεμονωμένα έργα (υποστήριξη των ερευνών αιχμής)· ή v) χρηματοδοτική στήριξη της κατάρτισης και της επαγγελματικής εξέλιξης των ερευνητών, κυρίως για την υλοποίηση των (MSCA).

Το πρόγραμμα «Ορίζων 2020»

Με διάρκεια από το 2014 έως το 2020, το ήταν το πρώτο ενωσιακό πρόγραμμα που ενσωμάτωσε την Ε&Κ, παρέχοντας ενισχυμένη υποστήριξη για τις συμπράξεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, τις καινοτόμες ΜΜΕ και τη χρήση χρηματοπιστωτικών μέσων. Με τη θέσπιση ενός ενιαίου συνόλου κανόνων, το «Ορίζων 2020» απλούστευσε σημαντικά τα πράγματα και αντιμετώπισε κοινωνικά προβλήματα, συνέβαλε δε στη γεφύρωση του χάσματος μεταξύ της έρευνας και της αγοράς, υποστηρίζοντας, για παράδειγμα, τις καινοτόμες επιχειρήσεις ώστε να μετατρέπουν τα τεχνολογικά τους επιτεύγματα σε βιώσιμα προϊόντα με πραγματικές εμπορικές δυνατότητες. Δόθηκε προσοχή στη διεύρυνση της συμμετοχής νεότερων κρατών μελών και τρίτων χωρών στα προγράμματα της ΕΕ.

Με προϋπολογισμό ύψους 74.8 δισ. EUR (περικοπή το 2015 από το αρχικό ποσό των 77 δισ. ευρώ), το πρόγραμμα «Ορίζων 2020» επικεντρώθηκε σε τρεις βασικούς πυλώνες:

  • Επιστήμη αριστείας: υποστήριξε την παγκοσμίως ηγετική θέση της ΕΕ στον τομέα της επιστήμης, συμπεριλαμβανομένης της αυξημένης χρηματοδότησης για το (ΕΣΕ)·
  • Βιομηχανική υπεροχή: επενδύσεις σε βασικές τεχνολογίες και καινοτομία·
  • Κοινωνικές προκλήσεις:

Για να ενθαρρυνθεί η συμμετοχή των ΜΜΕ, η Επιτροπή διέθετε ειδικό χρηματοδοτικό μέσο για την παροχή επιχορηγήσεων για σκοπούς έρευνας και ανάπτυξης, και την υποστήριξη της εμπορικής εκμετάλλευσης, μέσω της πρόσβασης σε ίδια κεφάλαια (χρηματοδότηση για επενδύσεις στο αρχικό στάδιο και στη φάση της ανάπτυξης) και πιστώσεις (π.χ. δάνεια και εγγυήσεις).

Το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη»

A. «Ορίζων Ευρώπη» 2021-2027

Το πρόγραμμα ενισχύει την ανταγωνιστικότητα της ΕΕ και τη βοηθά να υλοποιήσει τις στρατηγικές της προτεραιότητες, που χωρίζονται σε τρεις πυλώνες.

  • επιστήμη αριστείας: Συνέχιση του πυλώνα «Επιστήμη αριστείας» του προγράμματος «Ορίζων 2020», ο οποίος καλύπτει το ΕΣΕ, τις δράσεις Marie Skłodowska-Curie (MSCA) και τις ερευνητικές υποδομές.
  • παγκόσμιες προκλήσεις και βιομηχανική ανταγωνιστικότητα: υλοποιεί αποστολές με γνώμονα την έρευνα σε επίπεδο ΕΕ για την αντιμετώπιση συγκεκριμένων κοινωνικών προκλήσεων:
  • Καινοτόμος Ευρώπη: έχει ως στόχο να καταστεί η Ευρώπη πρωτοπόρος στις καινοτομίες που δημιουργούν αγορές, την ανάπτυξη ενός οικοσυστήματος καινοτομίας, και την ενίσχυση του Ευρωπαϊκού Ινστιτούτου Καινοτομίας και Τεχνολογίας (ΕΙΤ) για την προώθηση της ολοκλήρωσης των επιχειρήσεων, της έρευνας, της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και της επιχειρηματικότητας.

Μετά την ενδιάμεση αναθεώρηση του ΠΔΠ 2021-2027, κατά την οποία πραγματοποιήθηκαν προσαρμογές όσον αφορά τη βοήθεια προς την Ουκρανία και την αύξηση του Ευρωπαϊκού Ταμείου Άμυνας και τη δημιουργία πλατφόρμας στρατηγικών τεχνολογιών για την Ευρώπη (STEP), ο προϋπολογισμός του προγράμματος «Ορίζων Ευρώπη» μειώθηκε από το αρχικό ποσό των 95.5 δισ. EUR σε 93.4 δισ. EUR το 2025.

Το δεύτερο, για το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη», το οποίο τον Μάρτιο του 2024, θέτει τρία βασικά θέματα στα οποία πρέπει να επικεντρωθεί το πρόγραμμα: 1)Πράσινη μετάβαση2) Ψηφιακή μετάβαση· και 3)μια πιο ανθεκτική, ανταγωνιστική, χωρίς αποκλεισμούς και δημοκρατική Ευρώπη. Επιπλέον, γενικές αρχές όπως η ανοικτή στρατηγική αυτονομία και η διασφάλιση του ηγετικού ρόλου της Ευρώπης στην ανάπτυξη και την εφαρμογή κρίσιμων τεχνολογιών καθοδηγούν τις επενδύσεις και στους τρεις τομείς.

B. Συμμετοχή χωρών που δεν είναι μέλη της ΕΕ στο πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη»

Η στην οποία κατέληξαν η ΕΕ και το Ηνωμένο Βασίλειο παρέχει ρητά στο Ηνωμένο Βασίλειο πρόσβαση σε πέντε χρηματοδοτικά προγράμματα της ΕΕ, συμπεριλαμβανομένου του προγράμματος «Ορίζων Ευρώπη» [1]. Το Ηνωμένο Βασίλειο θα πληρώσει για το καθεστώς της «συνδεδεμένης χώρας», το οποίο χορηγήθηκε στις 16 χώρες εκτός ΕΕ που ήταν προηγουμένως συνδεδεμένες με το πρόγραμμα «Ορίζων 2020». Η σύνδεση του Ηνωμένου Βασιλείου με το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη» ανεστάλη το 2021, ενώ συνεχίζονταν οι διαπραγματεύσεις σχετικά με την εφαρμογή του πρωτοκόλλου για τη Βόρεια Ιρλανδία. Τον Σεπτέμβριο του 2023 που παρείχε σε ερευνητές και οργανισμούς στο στη χρηματοδότηση του προγράμματος «Ορίζων Ευρώπη» από την 1 Ιανουαρίου 2024.

Στο ευρύτερο πλαίσιο των διμερών σχέσεων μεταξύ της ΕΕ και της Ελβετίας, τον Μάρτιο του 2024 ξεκίνησαν εκ νέου στο πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη», με τη δυνατότητα των ελβετικών οντοτήτων να υποβάλουν ήδη αίτηση για τις προσκλήσεις υποβολής προτάσεων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας που θα ανοίξουν το 2024 και να αντιμετωπίζονται σαν να προέρχονται από συνδεδεμένη χώρα στη διαδικασία έως ότου καταρτιστούν οι συμφωνίες επιχορήγησης.

Πρόσφατες διαπραγματεύσεις με πιθανές ολοκληρώθηκαν με τον τον Νοέμβριο του 2023 για σύνδεση το 2024) και με τη Δημοκρατία της σύνδεσης τον Μάρτιο του 2024 για τη σύνδεση το 2025).

Ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

Εδώ και πάνω από 20 έτη, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ζητεί να ακολουθηθεί μια ολοένα και πιο φιλόδοξη ενωσιακή πολιτική για την Ε&Κ και να αυξηθούν σημαντικά οι συνολικές δαπάνες των κρατών μελών για την έρευνα, προκειμένου να διατηρηθεί και να ενισχυθεί η διεθνής ανταγωνιστικότητα της ΕΕ. Το Κοινοβούλιο προωθεί επίσης την ενίσχυση της συνεργασίας με εταίρους εκτός ΕΕ, την αυστηρή ευθυγράμμιση των δραστηριοτήτων των διαρθρωτικών ταμείων και των ΠΠ, και μια στοχευμένη προσέγγιση για τη βελτιστοποίηση της συμμετοχής των ΜΜΕ και τη διευκόλυνση της συμμετοχής ελπιδοφόρων ασθενέστερων παραγόντων. Επιπλέον, το Κοινοβούλιο επιμένει για την απλούστευση των διαδικασιών και τη μεγαλύτερη ευελιξία των ΠΠ, ώστε να είναι δυνατή η διοχέτευση πόρων σε πιο ελπιδοφόρους τομείς, καθώς και η απόκριση στις μεταβαλλόμενες συνθήκες και σε νεοεμφανιζόμενες ερευνητικές προτεραιότητες.

Στις διαπραγματεύσεις για το πρόγραμμα «Ορίζων 2020», οι βουλευτές του ΕΚ εξασφάλισαν ορισμένες τροποποιήσεις, και συγκεκριμένα πρόσθεσαν δύο νέους στόχους με χωριστές διαρθρώσεις και γραμμές προϋπολογισμού:

  • εντατικοποίηση της συνεργασίας και του διαλόγου μεταξύ της ερευνητικής κοινότητας και της κοινωνίας, και ελκυστικότερες σταδιοδρομίες στον τομέα της έρευνας και ανάπτυξης για τους νέους·
  • διεύρυνση του φάσματος των συμμετεχόντων στο πρόγραμμα μέσω συμπράξεων ιδρυμάτων, της αδελφοποίησης ερευνητικού προσωπικού, και της ανταλλαγής βέλτιστων πρακτικών.

Επίσης, προβλεπόταν να λάβουν οι ΜΜΕ τουλάχιστον το 20% του συνδυασμένου προϋπολογισμού των πυλώνων «Βιομηχανική υπεροχή» και «Κοινωνιακές προκλήσεις».

Το 2021, το Κοινοβούλιο ενέκρινε το πρόγραμμα «Ορίζων Ευρώπη» με προϋπολογισμό ύψους 95.5 δισ. EUR, το οποίο περιλάμβανε 5.4 δισ. EUR από το ευρωπαϊκό σχέδιο ανάκαμψης . Ήδη από την 1η Ιανουαρίου 2021 το πρόγραμμα υλοποιείται σε προσωρινή βάση από την Επιτροπή.

Στο , το Κοινοβούλιο αναγνώρισε ότι η ολοκλήρωση του , με την επίτευξη της ελεύθερης κυκλοφορίας των ερευνητών και της ελεύθερης κυκλοφορίας των επιστημονικών γνώσεων και τεχνολογιών, αποτελεί βασική προτεραιότητα για την ΕΕ. Υπογράμμισε τη σημασία των συνεργειών μεταξύ των φορέων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, των ερευνητικών ιδρυμάτων και των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, καθώς και των βιομηχανικών συμμαχιών. Το Κοινοβούλιο παρατήρησε επίσης τον σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισε η Ε&Κ κατά την πανδημία COVID-19 όσον αφορά την εξεύρεση πολυτομεακών και διεπιστημονικών λύσεων για την αντιμετώπιση της κρίσης.

Στο : η στρατηγική της Ευρώπης για τη διεθνή συνεργασία σε έναν μεταβαλλόμενο κόσμο, το Κοινοβούλιο υπενθύμισε την ανάγκη για συνεχείς επενδύσεις στις δεξιότητες και τις σταδιοδρομίες των ερευνητών. Τόνισε επίσης την ανάγκη για πολυμερή συνεργασία βάσει κανόνων και επισήμανε ότι οι συμφωνίες σύνδεσης στο πλαίσιο του προγράμματος «Ορίζων Ευρώπη» μπορούν να υπογραφούν μόνο με χώρες που είναι προσηλωμένες σε μια οικονομία ανοικτής αγοράς βασισμένη σε κανόνες, συμπεριλαμβανομένων της δίκαιης και ισότιμης αντιμετώπισης των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας και του σεβασμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, πλαισιωμένων από δημοκρατικούς θεσμούς.

Στο , το Κοινοβούλιο ζήτησε να ανασταλεί αμέσως ή να αποσυρθεί η χρηματοδότηση όλων των προγραμμάτων συνεργασίας στον τομέα της Ε&Κ με τη Ρωσία που υποστηρίζονται από κονδύλια της ΕΕ, και να ανασταλούν τα διαπεριφερειακά προγράμματα.

Στο ψήφισμά του τον Οκτώβριο του 2023 σχετικά με τις σχέσεις ΕΕ-Ελβετίας, το Κοινοβούλιο, υπογράμμισε τη σημασία της συνεργασίας ΕΕ-Ελβετίας στον τομέα της έρευνας, της καινοτομίας και της ανάπτυξης και ζήτησε από τα μέρη να βρουν μια κοινή προσέγγιση για τη συμμετοχή της Ελβετίας. Το Κοινοβούλιο επεσήμανε τη σημασία των κοινών προσπαθειών ΕΕ-Ελβετίας για την αντιμετώπιση παγκόσμιων προκλήσεων, όπως η κλιματική αλλαγή, η υγεία και η ενεργειακή ασφάλεια, μέσω της έρευνας και της ανάπτυξης.

Για περισσότερες πληροφορίες επί του θέματος, επισκεφθείτε τον ιστότοπο της Επιτροπής Βιομηχανίας, Έρευνας και Ενέργειας (ITRE).

[1]Άρθρα 719 και 720 της Συμφωνίας Εμπορίου και Συνεργασίας.

Kristi Polluveer