Źródła zakres prawa Unii Europejskiej
Unia Europejska posiada osobowość prawną jako taka ma własny system prawny odmienny od prawa międzynarodowego. Ponadto prawo UE ma bezpośredni lub pośredni wpływ na prawo jej państw członkowskich staje się częścią systemu prawnego każdego zpaństw członkowskich. Unia Europejska sama wsobie jest źródłem prawa. Porządek prawny zazwyczaj dzieli się na prawo pierwotne (Traktaty ogólne zasady prawa), prawo wtórne (oparte na Traktatach) oraz przepisy uzupełniające.
Źródła prawa Unii ich hierarchia
- Traktat oUnii Europejskiej (TEU), Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFEU) oraz protokoły do nich (37 protokołów, 2 załączniki 65 deklaracji, które zostały załączone do Traktatów wcelu doprecyzowania ich, ale nie są włączone do głównego tekstu prawnego) 1.1.5;
- Karta praw podstawowych Unii Europejskiej 4.1.2;
- Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom) wciąż obowiązuje jako odrębny traktat;
- umowy międzynarodowe 5.2.1;
- ogólne zasady prawa Unii;
- akty prawa wtórnego Unii.
Unia Europejska opiera się na praworządności. Ustanowiła kompletny system środków odwoławczych i procedur, które mają umożliwić Trybunałowi Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) kontrolę legalności aktów instytucji Unii (art. 263 TFUE). Traktaty oraz zasady ogólne znajdują się na szczycie hierarchii przepisów i stanowią prawo pierwotne. W wyniku wejścia wżycie Traktatu zLizbony zdniem 1grudnia 2009r. taką samą rangę nadano Karcie praw podstawowych. Umowy międzynarodowe zawarte przez Unię Europejską są podporządkowane aktom prawa pierwotnego. Na niższym szczeblu hierarchii znajduje się prawo wtórne – akty prawa wtórnego są ważne jedynie wtedy, gdy są zgodne zprawem postawionym wyżej whierarchii. Zasada pierwszeństwa prawa Unii jest filarem porządku prawnego UE i ma zapewnić jedność i spójność prawa Unii. TSUE oficjalnie podkreśla, że prawo UE ma absolutne pierwszeństwo przed prawem krajowym państw członkowskich, a sądy krajowe muszą uwzględniać tę nadrzędność w swoich orzeczeniach. Trybunał zawsze przypisywał sobie rolę organu najwyższego szczebla w ustalaniu relacji między prawem UE a prawem krajowym. W przełomowych orzeczeniach i TSUE wypracował podstawowe zasady bezpośredniego stosowania i pierwszeństwa prawa UE. TSUE potwierdził te zasady w kolejnych sprawach. W szczególności w wyroku w sprawie orzekł, że prawo UE ma pierwszeństwo nawet w odniesieniu do praw podstawowych zagwarantowanych w konstytucjach krajowych.
Cele
Stworzenie porządku prawnego Unii umożliwiającego osiągnięcie celów określonych wTraktatach.
Źródła prawa UE
A. Prawo pierwotne Unii Europejskiej1.1.1, 1.1.2, 1.1.3, 1.1.4, 1.1.5, 4.1.2
B. Prawo wtórne Unii Europejskiej
1. Zasady ogólne
Akty prawne Unii wymieniono wart.288 TFUE. Są nimi: rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia opinie. Instytucje Unii mogą przyjmować te akty prawne tylko wtedy, gdy są do tego uprawnione na mocy postanowień Traktatów. Zasada przyznania, wyznaczająca granice kompetencji Unii, została wyraźnie zapisana wart.5 ust.1 TUE. WTFUE określono zakres kompetencji Unii, dzieląc je na trzy kategorie: kompetencje wyłączne (art.3), kompetencje dzielone (art.4) kompetencje uzupełniające (art.6), kiedy Unia przyjmuje środki wspierające lub uzupełniające politykę państw członkowskich. Wykazy dziedzin należących do tych trzech rodzajów kompetencji unijnych znajdują się wart.3, 4 6 TFUE. Jeżeli instytucje nie mają uprawnień do działania potrzebnych do osiągnięcia jednego zcelów wyznaczonych wTraktatach, mogą zastosować postanowienia art.352 TFUE przyjąć „właściwe środki”.
Instytucje przyjmują jedynie instrumenty prawne wymienione wart.288 TFUE. Wyjątkiem pozostaje wspólna polityka zagraniczna, bezpieczeństwa obrony, która nadal podlega metodzie międzyrządowej. Wtym obszarze wspólne strategie, wspólne działania wspólne stanowiska zastąpiono „ogólnymi wytycznymi” oraz „decyzjami określającymi” działania stanowiska, które Unia powinna przyjąć, jak również sposoby ich realizacji (art.25 TUE).
Istnieją ponadto różne formy działań, takie jak zalecenia czy komunikaty, atakże akty dotyczące organizacji funkcjonowania instytucji (wtym porozumienia międzyinstytucjonalne), których nazwa, struktura skutki prawne mają swoje źródło wpostanowieniach Traktatów lub zasadach przyjętych zgodnie zTraktatami.
2. Hierarchia aktów prawa wtórnego Unii
TFUE ustanowił hierarchię aktów prawa wtórnego, wprowadzając wart.289, 290 291 precyzyjny podział na akty ustawodawcze, akty delegowane akty wykonawcze. Zgodnie zdefinicją aktami ustawodawczymi są akty prawne przyjęte według zwykłej lub specjalnej procedury ustawodawczej. Natomiast akty delegowane to akty nieustawodawcze ozastosowaniu ogólnym, które uzupełniają lub zmieniają niektóre inne niż istotne elementy aktów ustawodawczych. Prawodawca (Parlament Rada) może przekazać Komisji uprawnienia do przyjmowania tych aktów. Akt ustawodawczy określa cele, przedmiot, zakres okres obowiązywania przekazania uprawnień oraz, wstosownych przypadkach, procedury wtrybie pilnym. Prawodawca określa ponadto warunki przekazania uprawnień, do których może należeć np. prawo do odwołania przekazania uprawnień czy prawo do wyrażania sprzeciwu.
Akty wykonawcze zazwyczaj przyjmuje Komisja, która jest uprawniona do tego, jeżeli konieczne są jednolite warunki wykonywania prawnie wiążących aktów wykonawczych. Wszczególnych, odpowiednio uzasadnionych przypadkach jedynie wobszarze wspólnej polityki zagranicznej bezpieczeństwa akty wykonawcze wydaje Rada. Wprzypadku gdy akt podstawowy został przyjęty zgodnie ze zwykłą procedurą ustawodawczą, Parlament Europejski albo Rada mogą wkażdym momencie wskazać Komisji, że wich opinii projekt aktu wykonawczego przekracza uprawnienia wykonawcze przewidziane wakcie podstawowym. Komisja musi wtedy zmienić projekt tego aktu.
3. Poszczególne akty prawa wtórnego Unii
a. dzǰąԾ
dzǰąԾ mają zastosowanie ogólne, są wcałości wiążące i bezpośrednio stosowane. Muszą być wpełni przestrzegane przez podmioty, do których mają zastosowanie (osoby prywatne, państwa członkowskie, instytucje Unii). Stosuje się je bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich od dnia wejścia wżycie (data określona wrozporządzeniu lub – wprzypadku jej braku – dwudziestego dnia po jego opublikowaniu wDzienniku Urzędowym Unii Europejskiej) bez konieczności transpozycji do prawa krajowego.
dzǰąԾ mają zapewniać jednolite stosowanie prawa Unii we wszystkich państwach członkowskich. Przepisy merytoryczne rozporządzeń zastępują niezgodne z nimi przepisy krajowe.
b. Dyrektywy
Dyrektywy zobowiązują państwa członkowskie, do których są skierowane (jedno, kilka lub wszystkie), do uzyskania określonego rezultatu, pozostawiając jednak władzom krajowym swobodę wyboru formy środków. Od krajowych ustawodawców wymaga się wydania aktu transpozycji (zwanego inaczej krajowym aktem wykonawczym), który ma dostosować prawo krajowe do celów określonych wdyrektywach. Zasadniczo obywatele nabywają praw podlegają obowiązkom dopiero po przyjęciu krajowego aktu transpozycji. Państwa członkowskie mają pewną swobodę wprocesie transpozycji dyrektyw do prawa krajowego, co pozwala im uwzględnić specyfikę krajową. Transpozycji należy dokonać wterminie określonym wdyrektywie. Transponując dyrektywy, państwa członkowskie gwarantują skuteczność prawa UE zgodnie zzasadą lojalnej współpracy wprowadzoną na mocy art.4 ust.3 TUE.
Dyrektywy wzasadzie nie są bezpośrednio stosowane. TSUE orzekł jednak, że niektóre postanowienia dyrektywy mogą wyjątkowo mieć bezpośrednie skutki wpaństwie członkowskim, nawet jeśli nie przyjęło ono jeszcze aktu transpozycji, o ile: a)nie nastąpiła transpozycja dyrektywy do prawa krajowego lub transpozycja została dokonana niewłaściwie, b)przepisy dyrektywy są bezwarunkowe oraz wystarczająco jasne i precyzyjne oraz c) przepisy dyrektywy przyznają prawa osobom prywatnym.
W przypadku spełnienia wszystkich tych warunków osoby prywatne mogą powoływać się na przepisy odnośnej dyrektywy przed organem władzy państwowej. Nawet jeżeli dany przepis dyrektywy nie przyznaje osobie prywatnej żadnych praw, atym samym spełniony jest tylko pierwszy drugi warunek, władze państwa członkowskiego mają obowiązek uwzględniać dyrektywę, której nie transponowano do prawa krajowego. Wspomniane orzecznictwo opiera się głównie na zasadach skuteczności, zapobiegania naruszeniom Traktatu ochrony prawnej. Natomiast wsporze zinną jednostką osoba nie może powoływać się na bezpośredni skutek dyrektywy, której transpozycji nie dokonano („skutek horyzontalny”,
Zgodnie zorzecznictwem Trybunału () obywatel ma prawo dochodzić odszkodowania za poniesioną szkodę od państwa członkowskiego, które nie przestrzega prawa Unii. Wprzypadku dyrektywy, której transpozycji nie dokonano lub dokonano jej niewłaściwie, takie roszczenie jest możliwe, jeżeli: a)celem dyrektywy jest przyznanie praw osobom prywatnym, b)na podstawie przepisów dyrektywy można określić istotę tych praw oraz c) istnieje związek przyczynowy między naruszeniem obowiązku transpozycji dyrektywy a szkodą poniesioną przez dane osoby. Wtakim przypadku orzeczenie oodpowiedzialności państwa członkowskiego nie wiąże się zobowiązkiem wykazania winy po jego stronie.
c. Decyzje, zalecenia opinie
Decyzje są wcałości wiążące. Decyzje, które wskazują adresatów (państwa członkowskie, osoby fizyczne lub prawne), wiążą tylko adresatów służą regulowaniu konkretnych sytuacji właściwych danym państwom członkowskim lub osobom. Osoba prywatna może dochodzić praw przysługujących jej na mocy decyzji skierowanej do danego państwa członkowskiego tylko pod warunkiem, że państwo to przyjęło akt transpozycji. Decyzje mogą mieć bezpośrednie zastosowanie na tych samych warunkach co dyrektywy.
Zalecenia opinie nie przyznają adresatom praw ani nie nakładają na nich obowiązków, lecz mogą zawierać wskazówki dotyczące wykładni treści prawa Unii.
Ponieważ skargi wniesione przeciwko państwom członkowskim na podstawie art. 263 TFUE muszą dotyczyć aktów przyjętych przez instytucje, organy, urzędy lub agencje UE, TSUE nie jest właściwy do orzekania w odniesieniu do decyzji przedstawicieli państw członkowskich, np. dotyczących ustalenia siedzib agencji UE. Akty przyjęte przez przedstawicieli państw członkowskich, którzy nie działają w charakterze członków Rady, lecz jako przedstawiciele ich rządów, a zatem wspólnie wykonują uprawnienia państw członkowskich, nie podlegają kontroli sądowej sądów UE, zgodnie z wyrokiem Trybunału z 14lipca 2022r. w sprawie zmiany lokalizacji Europejskiej Agencji Leków (EMA)[1]. Trybunał orzekł w nim, że art. 341 TFUE nie ma zastosowania do wyznaczenia siedziby organu, urzędu lub agencji Unii, a jedynie do instytucji. Określenie lokalizacji siedziby unijnych agencji należy do prawodawcy Unii, który powinien działać w tym zakresie zgodnie z procedurami przewidzianymi w stosownych postanowieniach Traktatów. Sporna decyzja była bowiem niewiążącym środkiem współpracy politycznej, który nie może ograniczać swobody decyzyjnej prawodawcy Unii. W tym sensie decyzja nie może ograniczać uprawnień dyskrecjonalnych prawodawcy Unii lub Parlamentu Europejskiego.
4. System kompetencyjny, procedury, wprowadzanie wżycie wykonywanie aktów prawnych
a. Kompetencja ustawodawcza, prawo inicjatywy procedury ustawodawcze: 1.3.2, 1.3.6, 1.3.8 1.2.3
Parlament, Rada Komisja biorą udział wprzyjmowaniu prawa Unii wróżnym zakresie, zależnie od konkretnej podstawy prawnej. Parlament może wystąpić do Komisji oprzedstawienie mu oraz Radzie wniosków ustawodawczych.
b. Wprowadzanie wżycie prawa Unii
W świetle prawa pierwotnego UE ma tylko ograniczone kompetencje wykonawcze, gdyż wykonywanie prawa Unii powierza się na ogół państwom członkowskim. Ponadto zgodnie zart.291 ust.1 TFUE państwa członkowskie są zobowiązane do przyjęcia wszelkich środków prawa krajowego niezbędnych do wprowadzenia wżycie prawnie wiążących aktów Unii. Jeżeli konieczne są jednolite warunki wykonywania prawnie wiążących aktów Unii, Komisja korzysta ze swych uprawnień wykonawczych (art.291 ust.2 TFUE).
c. Wybór rodzaju aktu prawnego
W wielu przypadkach Traktaty narzucają wymaganą formę aktu. Jednak wielu innym sytuacjom nie towarzyszy zalecenie konkretnego rodzaju aktu prawnego. Wtakich przypadkach art.296 ust.1 TFUE stanowi, że „instytucje dokonują wyboru, jakiego rodzaju akt ma wdanym przypadku zostać przyjęty, wposzanowaniu obowiązujących procedur oraz zasady proporcjonalności”.
C. Ogólne zasady prawa Unii oraz prawa podstawowe
Traktaty zawierają bardzo mało odniesień do ogólnych zasad prawa Unii. Zasady te zostały wgłównej mierze rozwinięte przez orzecznictwo TSUE (zasady pewności prawa, równowagi instytucjonalnej, uzasadnionych oczekiwań itp.), które jest również podstawą uznawania praw podstawowych za ogólne zasady prawa Unii. Zasady te zapisano obecnie wart.6 ust.3 TUE, który odnosi się do praw podstawowych zagwarantowanych weuropejskiej Konwencji oochronie praw człowieka podstawowych wolności wynikających ze wspólnych tradycji konstytucyjnych państw członkowskich, atakże zKarty praw podstawowych Unii Europejskiej (4.1.2).
D. Umowy międzynarodowe zawarte przez UE na mocy art. 216 i 217 TFUE
W ramach swoich kompetencji Unia może zawierać umowy międzynarodowe zpaństwami trzecimi lub zorganizacjami międzynarodowymi (art.216 ust.1 TFUE). Umowy te są wiążące dla Unii państw członkowskich oraz są nieodłączną częścią systemu prawnego Unii (art.216 ust.2 TFUE). Zgodnie z art.217 TFUE UE może wyłącznie zawierać umowy o stowarzyszeniu zakładające wzajemność praw i obowiązków, wspólne działania i procedury szczególne. między Unią Europejską Europejską Wspólnotą Energii Atomowej, zjednej strony, aZjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii Irlandii Północnej, zdrugiej strony, zgodnie z tym postanowieniem. 28kwietnia 2021r. Parlament wyraził zgodę na mocy art.218 ust.6a TFUE.
Zgodnie z prawo międzynarodowe jest nadrzędne w stosunku do prawa (wtórnego) UE: „Należy również przypomnieć, że zgodnie z art.216 ust.2 TFUE jeżeli umowy międzynarodowe są zawarte przez Unię, takie umowy są wiążące dla instytucji Unii i w konsekwencji mają one pierwszeństwo przed aktami Unii”.
E. Niezależna wiedza fachowa i lepsze stanowienie prawa
W 2004r. Parlament utworzył pięć departamentów tematycznych, które na wniosek komisji i innych organów parlamentarnych zapewniają wysokiej jakości niezależną wiedzę fachową, analizy i doradztwo polityczne. Tego rodzaju niezależne badania – łączące posłów do PE, środowiska akademickie i obywateli – powinny towarzyszyć każdej inicjatywie ustawodawczej, od momentu jej planowania aż po ocenę jej realizacji. Powinno to pomóc w utrzymaniu wysokiej jakości przepisów i ich wykładni oraz stanowić nieodzowny element prac przygotowawczych[2].
Optymalna jakość przepisów unijnych może przynieść korzyści w wysokości ponad 2200 mld EUR rocznie. Analiza przygotowana dla Parlamentu Europejskiego przez departamenty tematyczne wykazała, że w przypadku swobodnego przepływu towarów roczne korzyści mogłyby wynieść 386mldEUR, w przypadku unii celnej – 189mldEUR, w dziedzinie swobodnego przepływu usług – 289mldEUR, a w odniesieniu do jednolitego rynku usług cyfrowych – 177mldEUR.
obejmuje programowanie roczne i wieloletnie i wszystkie aspekty cyklu polityki. Określa także różne zobowiązania instytucji do opracowywania wysokiej jakości przepisów, które mają być efektywne, skuteczne, proste i przejrzyste oraz należy w nich unikać nadmiernej regulacji i obciążania osób fizycznych, organów publicznych i przedsiębiorstw, zwłaszcza małych i średnich.
Z badań zleconych ostatnio przez Parlament Europejski wynika jednak, że udział niezależnych badań należy: 1) udoskonalić na etapie formułowania i planowania strategii unijnych[3], również dzięki zmniejszeniu opóźnień we wprowadzaniu reform legislacyjnych, 2) stosować jednakowo w przypadku wszystkich inicjatyw ustawodawczych (np. wyjątki dotyczące pilnych procedur obniżają jakość przepisów unijnych w ważnych obszarach) i 3) stosować jednakowo w przypadku ocen skutków przepisów unijnych, w których można obecnie zauważyć brak istotnych szacunków dotyczących skutków ilościowych spowodowany niegromadzeniem danych[4].
Rola Parlamentu Europejskiego
Zgodnie zart.14 ust.1 TUE: „Parlament Europejski pełni, wspólnie zRadą, funkcje prawodawczą (za pośrednictwem »zwykłej procedury ustawodawczej«) budżetową (za pośrednictwem specjalnej procedury ustawodawczej na mocy art.314 TFUE)”. Parlament dąży do uproszczenia procesu ustawodawczego, poprawy jakości projektów tekstów prawnych oraz do dopilnowania, aby na państwa członkowskie niestosujące się do prawa unijnego nakładano bardziej skuteczne kary. Roczny program działalności legislacyjnej prac Komisji zawiera główne priorytety polityczne Komisji określa konkretne działania, zarówno ustawodawcze, jak nieustawodawcze, które nadają tym priorytetom wymiar operacyjny. Parlament odgrywa czynną rolę wtworzeniu nowych przepisów, gdyż rozpatruje program działalności legislacyjnej prac Komisji wskazuje, które przepisy chciałby widzieć jako obowiązujące.
Po uzyskaniu osobowości prawnej Unia może zawierać umowy międzynarodowe (art.216–217 TFUE). Wszystkie umowy zawierane wobszarze wspólnej polityki handlowej oraz we wszystkich tych dziedzinach, których strategie polityczne podlegają zwykłej procedurze ustawodawczej, wymagają zgody Parlamentu Europejskiego (art.218 ust.6 lit.a) TFUE). Przykładowo 28 kwietnia 2021r. na . Przy innych okazjach Parlament pokazał, że nie zawaha się użyć prawa weta wprzypadku poważnych wątpliwości. Na przykład w2012r. odrzucił Umowę handlową dotyczącą zwalczania obrotu towarami podrobionymi (ACTA).
W lipcu 2022r. Parlament przyjął w odpowiedzi na komunikat .
Badania zlecone przez departamenty tematyczne Parlamentu Europejskiego wskazują na potrzebę reformy w celu promowania lepszego stanowienia prawa i lepszych regulacji w UE[5]. Z badań wynika również, że dla przepisów unijnych korzystna byłaby reforma ich redagowania oraz ich struktury, aby wyraźniej wskazać na korzyści z nich płynące oraz ułatwić obywatelom UE korzystanie z przepisów w formie cyfrowej[6]. W niedawnym badaniu na temat prawa i ICT zalecono stopniową cyfryzację systemu prawnego UE, w tym jego źródeł[7].
Udo Bux / Mariusz Maciejewski