Zwalczanie nadużyć iochrona interesówfinansowych Unii Europejskiej
Działania Unii Europejskiej (UE) wdziedzinie kontroli budżetowej opierają się na dwóch zasadach: z jednej strony, zapewnieniu właściwego wydatkowania środków zbudżetu UE, a z drugiej strony, ochronie interesówfinansowych Unii izwalczaniu nadużyć finansowych. Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych (OLAF) jest uprawniony do prowadzenia dochodzeń w sprawie nadużyć finansowych na szkodę budżetu UE, korupcji i poważnych uchybień oraz opracowuje politykę zwalczania nadużyć finansowych. Prokuratura Europejska (EPPO) prowadzi dochodzenia wsprawie przestępstwnarażających na straty budżet UE, ściga je istawia sprawców przed sądem. Europol i Eurojust zapewniają dodatkowe wsparcie, nawet jeśli ich głównym celem nie jest ochrona interesów finansowych Unii. Wkrótce walkę z nadużyciami finansowymi wesprze kolejna zdecentralizowana agencja UE – Urząd ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy i Finansowaniu Terroryzmu (AMLA).
Podstawa prawna
- Art. 310 ust. 6 i art. 325 (TFUE) dotyczący zwalczania nadużyć;
- art. 287 TFUE dotyczący Europejskiego Trybunału Obrachunkowego;
- art. 86 TFUE dotyczący ustanowienia Prokuratury Europejskiej;
- zdnia 23września 2024r. wsprawie zasad finansowych mających zastosowanie do budżetu ogólnego Unii.
- z16 grudnia 2020r. pomiędzy Parlamentem Europejskim, Radą iKomisją wsprawie dyscypliny budżetowej, współpracy wkwestiach budżetowych inależytego zarządzania finansami oraz w sprawie nowych zasobów własnych, w tym również harmonogramu wprowadzania nowych zasobów własnych, częśćIII;
- Regulamin Parlamentu Europejskiego, tytułII, rozdział 6, art.94, 95 i96; tytułV, rozdział1 art.133, rozdział2 art.139 irozdział4 art.148; załącznikV.
Cele
Aby obywatele mieli pewność, że ich pieniądze są właściwie wykorzystywane, UE musi, wraz z państwami członkowskimi, chronić swoje interesy finansowe. Ważne jest również monitorowanie ikontrola działalności OLAF i EPPO oraz wspieranie ich działań wzakresie zwalczania nadużyć inieprawidłowości wwykonywaniu budżetu Unii.
Kontekst
Walkę znadużyciami finansowymi ikorupcją oraz ochronę interesów finansowych UE sformalizowano wraz zutworzeniem w1988r. grupy zadaniowej „Jednostka ds.Koordynacji Zapobiegania Nadużyciom Finansowym”. Konwencja w sprawie ochrony interesów finansowych Wspólnot Europejskich została wprowadzona aktem Rady z 26lipca 1995r. OLAF utworzono w 1999roku. Rozporządzeniem Rady (UE) 2017/1939 z dnia 12października 2017r. ustanowiono EPPO, która rozpoczęła działalność w czerwcu 2021r.
W tych i innych tekstach legislacyjnych i zaleceniach zawarto następujące cele:
- zagwarantowanie ochrony interesów finansowych za pośrednictwem prawa karnego idochodzeń administracyjnych za sprawą zintegrowanej polityki ochrony pieniędzy podatnikóworaz za sprawą strategii Komisji wzakresie zwalczania nadużyć finansowych;
- usprawnienie zarządzania OLAF i wzmocnienie gwarancji proceduralnych w dochodzeniach;
- wspieranie EPPO.
Prawodawstwo
A. Wzmocnienie instrumentówzwalczania nadużyć
W 2004r. uruchomiono pierwszy program Herkules, aby chronić interesy finansowe UE przez zwalczanie nieprawidłowości, nadużyć finansowych i korupcji mających wpływ na budżet UE. Po programie Herkules I nastąpił program Herkules II (2007–2013), a następnie Herkules III (2014–2020). Wszystkimi programami Herkules zarządzał OLAF. W kontekście wieloletnich ram finansowych (2021–2027) wprowadzono w zakresie zwalczania nadużyć finansowych. Jego celem jest powielanie i ulepszanie programu Herkules III oraz połączenie go z systemem informacji w celu zwalczania nadużyć finansowych (AFIS) i systemem zarządzania nieprawidłowościami (IMS). Program, zarządzany przez OLAF, zapewnia wsparcie państwom członkowskim i państwom stowarzyszonym (takim jak Ukraina) w dziedzinie dochodzeń i w powiązanych obszarach z myślą o ochronie interesów finansowych Unii, a jego budżet na lata 2021–2027 wynosi około 181 mln EUR.
jest infrastrukturą techniczną służącą do wymiany informacji związanych z nadużyciami finansowymi między administracjami krajowymi i unijnymi. Wspiera on stosowanie przepisów prawa celnego i rolnego poprzez zapewnianie narzędzi wymiany informacji i pomocy w działaniach operacyjnych służących wykrywaniu nadużyć finansowych lub korupcji. to system umożliwiający dzielenie się danymi elektronicznymi, który ułatwia zgłaszanie nieprawidłowości w różnych dziedzinach. System ten jest udostępniany państwom członkowskim i beneficjentom funduszy unijnych. System zarządzania nieprawidłowościami jest częścią AFIS i jest obecnie wykorzystywany przez 35 państw.
Parlament poparł plan działania Komisji na rzecz intensyfikacji walki zoszustwami podatkowymi iuchylaniem się od opodatkowania zaproponowany jako część . Oznaczałoby to strategię na rzecz lepszej iwielowymiarowej współpracy ikoordynacji między samymi państwami członkowskimi oraz między państwami członkowskimi aKomisją. Szczególną uwagę należy zwrócić na rozwój mechanizmów zapobiegania, wczesnego wykrywania i monitorowania tranzytu celnego.
Nowy działa od 1stycznia 2024r. Prowadzi ewidencję informacji o płatnościach transgranicznych w UE oraz o płatnościach na rzecz państw lub terytoriów spoza UE. Umożliwia to organom podatkowym właściwe monitorowanie prawidłowego wywiązywania się z obowiązków w kwestii VAT w odniesieniu do transgranicznych dostaw towarów i świadczenia usług między przedsiębiorstwami a konsumentami. Wostatnich latach Parlament wezwał Komisję do podjęcia działań wcelu zapewnienia pełnej przejrzystości wodniesieniu do wszystkich beneficjentówśrodkówunijnych wpaństwach członkowskich dzięki publikowaniu na stronie internetowej Komisji listy wszystkich takich beneficjentów. Parlament zwrócił się też do państwczłonkowskich owspółpracę zKomisją iprzekazywanie jej pełnych iwiarygodnych informacji dotyczących beneficjentówfunduszy UE zarządzanych przez państwa członkowskie.
Od 1stycznia 2016r. Komisja wprowadziła. System ten jest wykorzystywany do ochrony interesów finansowych UE poprzez wykrywanie niewiarygodnych osób i podmiotów ubiegających się o fundusze UE lub posiadających zobowiązania prawne wobec instytucji, organów i jednostek organizacyjnych UE.
jest narzędziem informatycznym wykorzystywanym do przygotowywania kontroli administracyjnych i zarządzania. Arachne jest w stanie zidentyfikować beneficjentów projektów, umowy i wykonawców, w przypadku których może dojść do nadużyć finansowych, a oprócz tego może wskazać konflikty interesów i inne nieprawidłowości. Obecne narzędzie jest wykorzystywane przez Komisję i szereg państw członkowskich na zasadzie dobrowolności w ramach zarządzania dzielonego oraz na potrzeby Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF). W wersji przekształconej rozporządzenia finansowego z 2024r. zapewniono podstawę prawną dla zmodernizowanego narzędzia eksploracji danych i punktowej oceny ryzyka, które opiera się na istniejącej wersji Arachne. To narzędzie eksploracji danych i punktowej oceny ryzyka będzie wykorzystywane w trybie zarządzania dzielonego i bezpośredniego. Wszystkie państwa członkowskie będą musiały zasilać to narzędzie danymi począwszy od kolejnych wieloletnich ram finansowych (od 2028r.). Komisja musi ocenić gotowość zmienionego narzędzia do 2027r. pod względem interoperacyjności z innymi systemami informatycznymi i bazami danych, wskaźników ryzyka ukierunkowanych na potrzeby użytkowników, AI na potrzeby analizy i interpretacji danych oraz ochrony danych. W tym kontekście Rada i Parlament, jako współprawodawcy, mogą ponownie omówić możliwość jego obowiązkowego stosowania.
Ponadto w wersji przekształconej rozporządzenia finansowego uzgodniono rozszerzenie zakresu systemu wczesnego wykrywania i wykluczania na zarządzanie dzielone.
(dyrektywa PIF) zwiększa poziom ochrony budżetu UE poprzez harmonizację definicji, sankcji iterminówprzedawnienia przestępstwnaruszających interesy finansowe UE. Komisja sporządza roczne sprawozdanie o ochronie interesów finansowych UE (), które zawiera ocenę osiągnięć w danym roku w dziedzinie zwalczania nadużyć finansowych i ochrony interesów finansowych UE.
B. Europejska polityka iprogramy zwalczania nadużyć
Na początku 2019r. Europejski Trybunał Obrachunkowy podkreślił w swoim sprawozdaniu specjalnym nr01/2019 pt. „Zwalczanie nadużyć finansowych w wydatkowaniu środków UE – konieczne jest podjęcie działań”, że UE musi zintensyfikować walkę znadużyciami finansowymi oraz że Komisja powinna odgrywać wiodącą rolę wtym zakresie iponownie rozważyć rolę iodpowiedzialność Urzędu ds.Zwalczania Nadużyć Finansowych.
Wkwietniu 2019r. Komisja przedstawiła (strategia Komisji w zakresie zwalczania nadużyć finansowych – CAFS) aktualizującą strategię zwalczania nadużyć finansowych z 2011r. CAFS jest wewnętrznym dokumentem programowym, który jest wiążący wyłącznie dla służb Komisji i agencji wykonawczych. Koncentruje się on na ochronie interesów finansowych UE przed nadużyciami finansowymi, korupcją i innymi umyślnymi nieprawidłowościami oraz przed ryzykiem poważnych uchybień w instytucjach i organach UE. Nowa strategia ma na celu zwiększenie spójności ikoordynacji walki zoszustwami wróżnych departamentach Komisji. Strategia ta powinna również utorować drogę do wprowadzenia wnadchodzących latach środkówna rzecz zwalczania nadużyć finansowych wwiększym stopniu opartych na danych. Towarzyszący CAFS został zaktualizowany w 2023r., aby zająć się problemami związanymi z inflacją, odbudową po pandemii, zmianą klimatu i rosyjską wojną napastniczą przeciwko Ukrainie. Plan działania obejmuje obecnie 44 działania, podzielone na siedem rozdziałów, które zostały niemal w pełni zrealizowane pod koniec 2024r.
Wraz z przyjęciem wprowadzono system warunkowości w zakresie praworządności służący ochronie budżetu UE. Rozporządzenie zostało przyjęte, aby przeciwdziałać trwającym naruszeniom zasad praworządności, które mają wpływ na budżet UE. Weszło w życie 1stycznia 2021r.
Instytucje
A. Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych (OLAF)
OLAF jest operacyjnie niezależnym urzędem Komisji. Opracowuje politykę zwalczania nadużyć w imieniu Komisji i jest uprawniony do prowadzenia dochodzeń w sprawie nadużyć finansowych na szkodę budżetu UE, korupcji i poważnych uchybień. W1999r. Parlament, Rada iKomisja podpisały , by zapewnić sprawny przebieg dochodzeń OLAF. Niektóre ztych zasad, zawarte obecnie wregulaminie pracowniczym urzędnikówUnii Europejskiej, zobowiązują pracownikówdo współpracy zOLAF iprzewidują, do pewnego stopnia, ochronę urzędnikówujawniających informacje dotyczące potencjalnych nadużyć lub korupcji.
zostało przyjęte w2013r. i zmienione wlipcu 2016r., a następnie w 2020r. Zmieniony tekst wprowadza istotne ulepszenia, dzięki którym OLAF stał się bardziej skuteczny, wydajny i rozliczalny, przy jednoczesnym zachowaniu jego niezależności dochodzeniowej. Wszczególności zawiera jaśniejszą definicję ram prawnych dla dochodzeń wsprawie nadużyć finansowych. Zawiera także definicję „nieprawidłowości”, „nadużycia finansowego, korupcji lub jakiegokolwiek innego nielegalnego działania naruszającego interesy finansowe Unii” oraz pojęcie „podmiotu gospodarczego”. Zawiera odniesienia do Karty praw podstawowych, zapewniającej prawo do obrony i gwarancje proceduralne, prawa świadków i osób zgłaszających przypadki naruszenia, a także prawo dostępu do rejestrów i innych istotnych dokumentów podczas dochodzeń prowadzonych przez OLAF.
wprowadza ustalenia dotyczące dochodzeń OLAF w związku z ustanowieniem EPPO, aby zapewnić jak największą komplementarność i zwiększyć skuteczność funkcji dochodzeniowych OLAF w odniesieniu m.in. do kontroli na miejscu, inspekcji, pomocy dla organów krajowych, informacji o rachunkach bankowych, dopuszczalności dowodów zgromadzonych przez OLAF, jednostek koordynujących zwalczanie nadużyć finansowych i działań koordynacyjnych.
B. Prokuratura Europejska (EPPO)
Zasady dotyczące utworzenia EPPO są wyszczególnione w art. 86 TFUE, który stanowi, że „[w]celu zwalczania przestępstwprzeciwko interesom finansowym Unii Rada, stanowiąc wdrodze rozporządzeń zgodnie ze specjalną procedurą ustawodawczą, może ustanowić Prokuraturę Europejską woparciu oEurojust.”.
Rozporządzenie ustanawiające Prokuraturę Europejską zostało przyjęte wramach procedury wzmocnionej współpracy 12października 2017r. iweszło wżycie 20listopada 2017r. Prokuratura Europejska rozpoczęła działalność 1czerwca 2021r. Obecnie wprogramie uczestniczą 24 kraje.
Prokuratura Europejska jest zdecentralizowanym zespołem prokuratorskim Unii Europejskiej wyposażonym wwyłączne kompetencje wzakresie prowadzenia dochodzeń wposzukiwaniu sprawcówprzestępstwnarażających na straty budżet Unii Europejskiej oraz ich ścigania istawiania przed wymiarem sprawiedliwości. Ma ona takie same uprawnienia dochodzeniowe we wszystkich uczestniczących państwach członkowskich idziała woparciu oich krajowe systemy prawne, wramach ich struktur. 29listopada 2024r. podpisano porozumienie robocze między Parlamentem Europejskim a Prokuraturą Europejską w celu nawiązania współpracy, aby zapewnić jak największą skuteczność zwalczania nadużyć finansowych, korupcji i wszelkich innych przestępstw naruszających interesy finansowe UE. Porozumienie to ułatwia i wyjaśnia procedurę wymiany informacji między Parlamentem a EPPO, postępowanie z wnioskami o uchylenie immunitetu posłów i pracowników Parlamentu oraz z wnioskami o uchylenie nienaruszalności pomieszczeń, budynków i archiwów Parlamentu.
Rola Parlamentu Europejskiego
Parlament jest współprawodawcą w odniesieniu do Programu UE w zakresie zwalczania nadużyć finansowych na lata 2021–2027, który został przyjęty 29kwietnia 2021r. Był on również współprawodawcą w odniesieniu do dyrektywy PIF, która została przyjęta przez Parlament i Radę 5lipca 2017r.
Co roku Parlament analizuje sprawozdanie o ochronie interesów finansowych i przedstawia do niego uwagi w drodze rezolucji. Ostatnia taka rezolucja została przyjęta 18stycznia 2024r.
Komisja Kontroli Budżetowej przesłuchuje kandydatów na członków Trybunału Obrachunkowego oraz wyselekcjonowanych kandydatów na stanowisko dyrektora generalnego OLAF. Stanowiska te nie mogą zostać obsadzone bez przeprowadzenia tych przesłuchań wParlamencie. Dyrektora generalnego OLAF mianuje Komisja Europejska po konsultacji zParlamentem iRadą, aczłonkowie Komitetu Nadzoru OLAF wyznaczani są, wdrodze porozumienia, przez Parlament, Radę iKomisję.
Parlament i Rada porozumiewają się również co do mianowania Europejskiego Prokuratora Generalnego EPPO, na które to stanowisko 14października 2019r. mianowano Laurę Codruțę Kövesi.
Więcej informacji na stronie internetowej Komisji Kontroli Budżetowej.
Alexandra Cynthia Jana Pouwels